Çölyak Hastalığı Nedir? Çölyak Hastalığı Belirtileri
İnce bağırsakta kronik iltihaplanma ve besin emiliminde bozulma olarak açıklanan çölyak hastalığı vücudun bağışıklık yanıtı olarak ortaya çıkan bir durumdur. Buğday, arpa ve çavdarda doğal olarak bulunan gluten proteini bağırsaklara ulaştığında vücut immün sistemi sağlıklı bağırsak dokusuna saldırır. Bunun sonucunda hasar alan ince bağırsak mukozası yeterli besin emilimi sağlayamaz ve birtakım semptomlar görülebilir.
Çölyak Hastalığı Nedir?
Çölyak hastalığı veya “glutene duyarlı enteropati” ince bağırsakta hasara neden olabilen kronik otoimmün bir sağlık sorunudur. Hastalığın gelişiminde birden fazla faktör etkinlik gösterebilir. Yaygın olarak gluten proteini içeren gıdaların tüketilmesi ile tetiklenir. Arpa, buğday ve çavdarda doğal olarak yer alan gluten ekmek, makarna, kek vb. besinlerde yaygın olarak bulunur. Bunun yanı sıra bazı paketlenmiş gıdalar, diş macunları, dudak kremleri, besin takviyeleri, bazı ilaçlarda da gluten bulunabilir. Sindirim ve bağışıklık sistemini etkileyen çölyak hastalığı vücudun ihtiyacı olan besin emilimini olumsuz etkileyebilir, uzun süreli sindirim sistemi şikayetlerine neden olabilir. Bazı bireylerde ciddi seyredebilir ve şiddetli semptomlar gösterebilir. Ayrıca ince bağırsak dışında vücudun diğer bölgelerini de etkileyebilir.
Vücuda giren gluten ince bağırsağa ulaştığında bağışıklık sistemi kendi vücut hücrelerine saldırmaya başlar. Bağırsak duvarına yönelik bu saldırı villuslara zarar verebilir ve iltihabi reaksiyonlara neden olabilir ancak beslenmeden gluten çıkarıldığında ince bağırsak mukozası iyileşmeye başlar ve iltihaplanma azalabilir. Kronik bir hastalık olan çölyak ömür boyu glutensiz beslenme ile kontrol altına alınabilir.
Buğday intoleransı ve gluten alerjisi çölyak hastalığı berlitirleri ile benzerlik gösterse de ayırt edilmelidir. Buğday alerjisi çölyak hastalığından daha ciddi ve ani gelişen bir durumdur, intolerans ise daha net belirtiler gösterip daha iyi seyirlidir (2, 3).
Çölyak Hastalığı Belirtileri Nedir?
Çölyak belirtileri spesifik ve belirgin olmamakla birlikte çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. Bazı durumlarda diğer sindirim sistemi problemleri ile karıştırılabilir. Bu nedenle çölyak hastalığı olan bireyler tanı almadan uzun bir süre hayatına devam edebilir. Bazı kişilerde ve çocuklarda şiddetli seyredebilir ve rahatsız edici semptomlar gösterebilir. Özellikle sindirim sistemi rahatsızlıkları ve beslenme yetersizlikleri şeklinde bulgulara rastlanabilir.
En yaygın görülen çölyak belirtileri şunları kapsar:
Şişkinlik,
Gaz,
Karın ağrısı/krampları,
Kabızlık,
İshal,
Steatore (yağlı, kötü kokulu dışkı),
İştahsızlık,
Açıklanamayan kilo kaybı.
İnce bağırsak villuslarının zarar görmesi sonucu yeterli besin öğesi emilimi sağlanamaz. Bu durum büyüme ve gelişme gerilikleri, anemi, ruh hali değişiklikleri, kas ve kemik kaybı gibi problemler ortaya çıkabilir (1).
Yetişkinlerde Çölyak Hastalığı Belirtileri
Yetişkinlerde çölyak hastalığı birçok sistemi olumsuz etkileyebilir. Sıklıkla sindirim ve bağışıklık sistemi semptomları görülse de vücudun diğer bölgelerinde de çeşitli semptomlar kendini gösterebilir. Yetişkinlerde çölyak hastalığının belirtileri başlıca şunlar olabilir:
İştahsızlık,
İshal,
Açıklanamayan kilo kaybı,
Mide bulantısı ve kusma,
Şişkinlik,
Kabızlık,
Steatore (yağlı, kötü kokulu dışkı),
Karın hassasiyeti.
Yetişkinlerde çölyak sindirim sistemi sorunlarının yanı sıra hematolojik, nörolojik, kas ve iskelet sistemi semptomlarına yol açabilir. Halsizlik ve güçsüzlük, yorgunluk, ciltte solukluk, nefes darlığı, bazı vitamin ve mineral eksiklikleri görülebilir. Nörolojik semptomlar yaygın olarak kronik baş ağrısı, ataksi, kas güçsüzlüğü şeklinde olabilir. Bazı yetişkinlerde dolaylı olarak miyalji, kemik ağrıları, artralji gelişebilir. Ek olarak deri döküntüleri, tekrarlayan düşükler, kısırlık gluten hassasiyeti belirtileri arasında yer alabilir (4, 5, 6).
Çocuklarda Çölyak Hastalığı Belirtileri
Çocuklarda çölyak hastalığı belirtileri büyüme ve gelişme süreci sorunları hakkında bilgi verebilir. Çocuklarda sindirim sorunları daha sık ve şiddetli görülebilir. Mide bulantısı ve kusma, gaz, şişkinlik, kabızlık ve ishal, kötü kokulu dışkılama en sık görülen sindirim sorunlarıdır. Bununla birlikte gerekli besin maddelerinin emilememesi sonucu birtakım sağlık sorunları ve yetersizlikler oluşabilir. Bunlar başlıca şu şekilde olabilir:
Gelişme geriliği,
Kilo kaybı veya beklenenden daha az kilo,
Boy kısalığı veya yavaş büyüme,
Kas kaybı,
Diş minesinde kalıcı hasarlar,
Gecikmiş ergenlik,
Rahatsız hissetme ve sinirlilik,
Ruh hali değişiklikleri,
Öğrenme güçlüğü,
Baş ağrısı,
Anemi.
Ek olarak çocuklarda solukluk, nefes darlığı, kemik ve eklem ağrıları, kas koordinasyon eksikliği, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, nöbetler görülebilir (4, 5, 6, 7).
Kadınlarda Çölyak Hastalığı Belirtileri
Kadınlarda çölyak belirtileri genellikle beslenme eksikliklerinden kaynaklanan hematolojik ve üreme sağlığı sorunları ile ilişkilidir. Kronik iltihaplanma yetersiz vitamin ve mineral emilimine neden olduğundan kadınlarda kas ve iskelet sistemi, hormonlar olumsuz etkilenebilir. Kadınlarda yaygın olarak görülen çölyak belirtileri arasında şunlar yer alabilir:
Kemik ve eklem ağrıları,
Adet dönemlerinde gecikme,
Anemi,
Diş minesinin zayıflaması,
Kronik ishal veya kabızlık,
Depresyon ve anksiyete,
Baş ağrısı,
Açıklanamayan kilo kaybı,
Kısırlık,
Tekrarlayan düşükler.
Kadınlarda hormonlar ve besin emilimi yetersizliği nedeniyle kemik kütlesi ve yoğunluğunda değişiklikler görülebilir. Osteoporoz ve osteopeni ile ilişkili kemik kırıkları meydana gelebilir. Ayrıca folat, demir ve B12 vitamini eksikliğinden kaynaklanan anemi kadınlarda yaygın olarak görülen sağlık sorunudur.
Çölyak Hastalığı Neden Olur?
Çölyak hastalığı çevresel koşullar, genetik ve immünolojik özelliklerin kombinasyonundan ortaya çıkan çok faktörlü bir sağlık sorunudur. Genetik olarak çölyak hastalığına yatkınlık insan lökosit antijenleri (HLA) genleri ile bağlantılıdır. Bununla birlikte bu genlerin aktivasyonu her zaman tek başına bir neden olmayabilir. Bu spesifik genlere sahip olan ancak çölyak hastalığı geliştirmeyen bireyler de mevcuttur. En yaygın çevresel uyaran olan gluten çölyak ataklarının gelişmesine sebebiyet verebilir. Buğday, arpa ve çavdarda bulunan gluten proteini bu bireylerde düzensiz ve karmaşık bir bağışıklık tepkisi meydana getirebilir. Çölyak hastalığı olan kişiler gluten içeren besinler tükettiğinde vücut bağışıklık sistemi tarafından ince bağırsağa bağışıklık tepkisi oluşturulur. İnce bağırsakta besin emiliminden sorumlu villus çıkıntıları bu saldırılar karşısında hasara uğrar. Villuslar hasar gördüğünde besin emilimi yavaşlayabilir ve düzensizleşebilir. Ek olarak birkaç teoriye göre bağışıklık sistemini zorlayan fiziksel stres faktörleri çölyak gelişime katkıda bulunabilir. Genellikle cerrahi, hamilelik, çeşitli hastalıklar, psikolojik stres sonrası çölyak başlangıcı görülebilir (1, 4, 9).
Çölyak Hastalığı Geçer mi?
Çölyak hastalığı kronik otoimmün bir hastalık olduğundan geçmez ancak belirli uygulamalar ile semptomların varlığı hafifletilebilir veya ortadan kaldırılabilir. Bu kişilerde çölyak hastalığını tetikleyen unsurlar ile tekrar bir araya gelindiğinde ataklar görülmeye devam edebilir. Ömür boyu glutensiz diyet ile kontrol altına alınabilen çölyak bağırsaktaki hasara bağlı olarak şiddetlenebilir. Bunun aksine iltihaplanmanın azaltılması sonucu rahatsız edici belirtiler kademeli olarak ortadan kalkabilir. Vücuttaki iltihaplanmanın takibi için antikor değerlerinin takip edilmesi ve bazı testlerin yapılması gerekebilir. Kan testleri ve biyopsi tedavi sürecinde başvurulan takip yöntemlerindendir (10).
Çölyak Hastalığı Ne Yemeli?
Birçok yiyecek katkı maddeleri olmadan glutensiz beslenme sunabilir ancak besinlerin hazırlanma ortamında bulaşma riski göz önünde bulundurulmalıdır. “Çölyak hastaları ne yemeli?” sorusuna verilen en yaygın seçenekler şu şekildedir:
Taze, işlenmemiş veya dondurulmuş meyve ve sebzeler,
Katkı maddesi içermeyen yoğurt, dondurma, peynirler,
Yumurta, fındık, elma sirkesi, mısır nişastası, bal, reçel, ev yapımı pudingler, glutensiz bira ve şarap.
Glutensiz beslenmeye uygun olarak üretilen ekmek, makarna, unlu mamuller gibi bazı gıdalar paketlenmiş olarak satışa sunulmaktadır. Restoran, özel yemek şirketleri ve marketlerde glutensiz besinler bulunabilir. Çölyak hastaları yulaf tüketmeden önce diyetisyene başvurmaları önerilir. Bazı hastalar için yulaf az miktarda güvenli olabilirken bazı kişiler için iyi bir besin olmayabilir (11, 12, 13).
Çocuklarda Çölyak Hastalığı Geçer mi?
Çocuklarda çölyak hastalığı zamanla iyileşen bir sağlık sorunu değildir. Genellikle yetişkinlik döneminde görülmesine rağmen çocukluk döneminde de ortaya çıkabilen çölyak ömür boyu süren semptomlar dizisidir. Yetişkinlere kıyasla çölyak atakları daha şiddetli ve rahatsız edici olabilir. Ayrıca büyüme ve gelişme için gerekli olan besin öğelerinin yetersiz emilimi sonucu birçok sorun ortaya çıkabilir. Bu nedenle tanının ardından uzman bir diyetisyen yardımıyla glutensiz diyet tedavisine başlanması gerekir. Glutensiz diyet ile rahatsız edici sindirim sistemi atakları iyileştirilebilir, vitamin ve mineral eksiklikleri giderilebilir, kas ve kemik kütlesi artırılabilir. Diyet tedavisine yanıt çocuktan çocuğa farklılık gösterebilir (14).
Çölyak Hastalığı Tedavisi
Çölyak hastalığının tedavisi ömür boyu glutensiz diyet uygulamasıdır. Glutensiz diyete düzenli uyum sağlayan bireylerde semptomlar büyük ölçüde iyileştirilebilir. Gluten içermeyen bir beslenme düzeni ince bağırsaktaki hasarı ve iltihaplanmayı en aza indirerek yeni hasar oluşumunu önleyebilir. Genellikle diyete başladıktan birkaç gün ilâ birkaç hafta içinde semptomlarda hafifleme veya iyileşmeler görülebilir. Doktor ve diyetisyen eşliğinde yeterli ve dengeli bir diyetin yanı sıra, gluten içeren yiyecekler ve alternatifleri, glutenden nasıl kaçınıldığı gibi uygulamalar öğrenilir.
Besin, mineral ve vitamin takviyeleri, reçeteli ve reçetesiz bazı ilaçlar birer gizli gluten kaynağı olabilir. Ayrıca dudak kremleri, ruj ve parlatıcılar vb. kozmetikler, saç ve cilt ürünleri, ağız gargarası ve diş macunları, oyun hamurları gibi çeşitli malzemeler de az miktarda gluten içerebilir. Bu malzemelerin ağız ve yüz çevresinde kullanılması, ellerin ağza götürülmesi nedeniyle tetikleyici özellik gösterebilir. Hastalığa ait bazı semptomların ek tedavilere ihtiyacı olabilir. Çölyak hastalığı cilt belirtileri arasında görülebilen dermatitis herpetiformis için dapson gibi özel ilaçlar, anemi, vitamin ve mineral yetersizlikleri için takviyeler, şiddetli iltihaplanmalarda kortikosteroidler reçete edilebilir (1, 10).
