İçindekiler

Demir Eksikliği Belirtileri Nelerdir? Demir Eksikliği Neden Olur?

Demir eksikliği, günümüz dünyasında sağlıksız beslenme alışkanlıklarının yaygınlaşması veya gıdaya erişimin daha zor hale gelmesi gibi sebeplerle giderek yaygınlaşan bir sağlık problemidir. Demir, metabolizmanın önemli elementlerinden biri olup vücutta pek çok sistemin düzgün çalışmasına aracılık eder. Demir eksikliği zamanla nefes darlığı, eforla ortaya çıkan yorgunluk, baş dönmesi gibi ciddi sağlık problemlerine yol açabilir ve yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir.

Demir Eksikliği Nedir?

Demir eksikliği, vücudun ihtiyaç duyduğu demir mineralinin yeteri miktarda alınamaması veya herhangi bir sebeple vücuttaki demirin kayba uğraması neticesinde gelişen bir problemdir. Bir başka ifadeyle vücuttaki toplam demir miktarının olması gerekenin altında olduğu durumlarda demir eksikliğinden söz edilebilir. Başlıca görevi oksijenin doku ve hücrelere taşınması olan hemoglobinin temel bileşeni olan demir, enerji üretiminden bağışıklık sistemine kadar birçok önemli görevde aktif rol oynar. Bununla birlikte dünya genelinde insanların yaklaşık üçte biri demir eksikliği sorunuyla karşı karşıyadır. Yetersiz beslenme, çeşitli sebeplerle yaşanan kan kaybı ya da demirin vücutta emilimini etkileyen çeşitli sağlık sorunları demir eksikliğine neden olabilir. Demir insan vücudunda pek çok metabolik süreçte aktif rol oynar. Bu nedenle demir eksikliği erken dönemde fark edilmez ve gerekli önlem alınmazsa ciddi semptomlara neden olabilir. Demirin vücuttaki başlıca görevleri şu şekildedi:

Oksijen taşıma sürecinde rol oynar: Vücuttaki demirin yaklaşık üçte ikisi kırmızı kan hücrelerinde bulunan ve oksijenin akciğerlerden vücudun geri kalanına taşınmasını sağlayan hemoglobinin yapısında bulunur. Bir diğer ifadeyle demir kırmızı kan hücrelerinin ve hemoglobinin yapımına ve oksijenin vücutta taşınmasına katkıda bulunur.
Enzimler: Vücudun kimyasal reaksiyonlarını hızlandıran katalizörler olan birçok enzimin yapısında, enerji üretiminden sorumlu olanlar da dahil demir bulunur. Bir diğer ifadeyle enzimlerin sentezinde de demir minerali önemli rol oynar.
Bağışıklık Sistemi: Bağışıklık sisteminin fonksiyonları olması gerektiği gibi yerine getirebilmesi için demire ihtiyaç vardır.
Hücre bölünmesinde rol oynar: Demir hücrelerin bölünme sürecinde de aktif rol alır.

Sayılanlara ek olarak kasların yapısında bulunan ve kasların oksijen ihtiyacının karşılanmasında da önemli rolü olan miyoglobin proteinin yapısında da demir minerali vardır.

Demir Eksikliği Anemisi Nedir?

Demir eksikliği anemisi, demir eksikliğine bağlı hemoglobin seviyesinin normal değerin altına düştüğü bir kan hastalığıdır. Demir eksikliği üç aşamada ilerler. İlk aşamada anemi yani kansızlık görülmemekle birlikte vücuttaki toplam demir miktarı olması gerekenden azdır. İkinci aşamada ise vücutta yetersiz demir olmasına bağlı olarak kırmızı kan hücrelerinin üretiminin (eritropoez) süreci değişir ve kemik iliğinden hemoglobin bakımından fakir kırmızı kan hücresi üretimi başlar. Demir eksikliğinin üçüncü aşamasında ise kırmızı kan hücresi ve hemoglobin üretimi için gerekli olan yeterli demir vücutta olmadığından hemoglobin seviyesi normal değerin altına düşer ve demir eksikliği anemisi yani kansızlık ortaya çıkar.

Dünya genelinde sık rastlanan bir sağlık sorunu olan anemi yani kansızlığın başlıca nedeni demir eksikliğidir. Araştırmalar genel popülasyonun yaklaşık %25’inin anemi hastası olduğunu, anemi vakalarının yaklaşık %50’sinin ise sebebinin demir eksikliği olduğunu gösterir.

Demir Eksikliği Belirtileri Nelerdir ?

Demir eksikliği belirtileri genellikle yavaş yavaş ortaya çıkar. “Demir eksikliği nasıl anlaşılır?” sorusuna uzmanlar demir eksikliğinin çoğu zaman ancak rutin kan tetkikleri yardımıyla anlaşılabileceği şeklinde cevap verir. Başlıca demir eksikliği belirtileri şu şekildedir:

Yorgunluk ve halsizlik,
Cilt renginde solukluk,
Baş dönmesi,
Vücutta yetersiz oksijen taşınmasına bağlı nefes darlığı,
Ayaklarda ve bacaklarda karıncalanma hissi,
Toprak gibi herhangi bir besin değeri olmayan maddeleri yeme isteği,
Kalp ritminde bozulma,
Dilde şişlik ve ağrı,
Ellerin ve ayakların üşümesi,
Baş ağrısı,
Kolay kırılan tırnaklar.

İlave olarak demir eksikliği anemisi erken dönemde teşhis edilmezse vücudun farklı yerlerinde açıklanamayan morluklar da görülebilir.

Demir Eksikliği Neden Olur?

Demir eksikliğinin pek çok farklı nedeni olmakla birlikte başlıca nedenler arasında yetersiz demir alımı ve vücutta demir emilimini etkileyen bir sağlık sorunu bulunması gelir. Yetişkinlerde, çocuklarda ve bebeklerde demir eksikliği farklı nedenlerden kaynaklanabilir. Buna göre yetişkinlerde demir eksikliği nedenleri aşağıdaki gibidir:

Diyetle yeterli demir almamak: Vücudun ihtiyaç duyduğu vitamin ve minerallerin alınabilmesi için dengeli bir beslenme planı önemlidir. Özellikle vejetaryen ve vegan diyet uygulayanlar hayvansal kaynaklardan gelen demir eksikliği nedeniyle bu mineralden yoksun kalabilirler. Ek olarak gıdaya erişimin zor olduğu bölgelerde yaşayan insanlarda da yetersiz demir alımına bağlı demir eksikliği görülme riski daha yüksek olabilir.
Kan kaybı: Kadınlarda ağır regl dönemleri, mide-bağırsak kanamaları, sık kan bağışında bulunmak gibi nedenlerle kaybedilen demir yerine konulmazsa demir eksikliği gelişebilir.
Demir ihtiyacında artışa neden olan durumlar: Hamilelik veya emzirme dönemi gibi dönemlerde annenin vücudundaki vitamin ve mineraller bebek tarafından da kullanılacağı için kadınların demir ihtiyacı artar.
Aşırı fiziksel aktivite: Yoğun fiziksel aktivite kırmızı kan hücresi üretimini veya vücuttan terle demir atılımını artırabilir. Bu nedenle sporcular gibi düzenli olarak egzersiz yapan kişiler demire daha fazla ihtiyaç duyabilir.
Demir emilimini etkileyen durumlar: Normal şartlarda sağlıklı bir yetişkinin vücudunda besinlerden alınan demirin yaklaşık %10 ila %15’i emilir. Çölyak hastalığı, midede helicobacter pylori enfeksiyonu olması gibi sindirim sistemi sorunları veya demir emilim metabolizmasını bozan bazı genetik hastalıklar demirin vücuttan tarafından yeterince kullanılamamasına neden olabilir.

Çocuklarda ve bebeklerde demir eksikliği nedenleri yetişkinler ile benzerlik gösterse de bazı farklılıklar olabilir. Bebeklerde ve çocuklarda demir eksikliği nedenleri şu şekildedir:

Erken doğum ve düşük doğum ağırlığı,
6 aydan sonra bebeğin sadece anne sütü ile beslenmesi, ek gıdaya geçilmemesi,
2 yaşından küçük çocuklarda sürekli inek sütü verilmesi,
Et tüketiminin az olması,
Vejetaryen ve vegan beslenme
Çeşitli gastrointestinal hastalıklar.

Bunların yanı sıra kurşun zehirlenmesi gibi durumlarda da çocuklarda demir eksikliği belirtisi görülebilir.

Yetişkinlerde Demir Eksikliği Nelere Yol Açar?

Yetişkinlerde demir eksikliği erken dönemde tanı konulmaz ve tedavi edilmezse ciddi komplikasyonlara neden olabilir. Demir eksikliğinin başlıca komplikasyonları şunlardır:

Enfeksiyon hastalıklarına yakalanma riskinde artış,
Kalp hastalıkları riskinde artış,
Depresyon gibi psikolojik sorunlar.

Sayılanlara ilave olarak, demir eksikliği özellikle hamilelik döneminde ciddi komplikasyonlara neden olabilir. Hamilelikte demir eksikliği ile ilişkili bazı komplikasyonlar şu şekildedir:

Hipotiroidizm (tiroid bezinin az çalışması) gibi tiroid bezi fonksiyonlarında bozulma,
Erken doğum veya erken doğum riski,
Plasenta dekolmanı (plasentanın erken ayrılması),
Preeklampsi (gebelik zehirlenmesi) gibi gebelikte yüksek tansiyona bağlı komplikasyonlar,
Sezaryen doğum ihtiyacının artması.

Ek olarak demir eksikliği olan kadınlarda doğum sonrası kanama riski, yoğun bakım gereksinimi, enfeksiyon gibi ciddi komplikasyonlar da görülebilir.

Demir Eksikliğine Ne İyi Gelir? Demir Eksikliği Nasıl Giderilir?

Demir eksikliği, çoğunlukla diyetle yeterli demir alınması ile kendiliğinden geçer. Bununla birlikte vücuttaki demirin olması gerekenin altında olduğu ve besinlerle eksikliğin giderilemediği durumlarda uzmanlar demir takviyeleri reçete edebilir. Demir takviyelerinin yanı sıra C vitamini de vücutta demir emilimini artırabileceği için uzmanlar gerektiğinde C vitamini takviyeleri de önerebilir.

Bazı durumlarda demir eksikliğini sadece diyetle yetersiz demir alınması ile açıklamak zordur. Çeşitli sağlık sorunları da vücuttaki demir emilimini bozarak eksikliğe neden olabilir. Bu nedenle demir eksikliği tedavisi sürecinde uzmanlar öncelikle çeşitli tetkikler yardımıyla eksikliğin nedenini belirler ve ona uygun bir tedavi planı hazırlar.

Demir Eksikliğine İyi Gelebilecek Besinler Nelerdir?

Normal şartlarda insan vücudunun günlük demir ihtiyacı 8-18 mg’dır. Hamilelikte demir alımı 27 mg’a kadar çıkabilir. Bu nedenle dengeli ve sağlıklı bir beslenme planı ile vücudun diyet ihtiyacı büyük ölçüde karşılanabilir. Demir mineralinin hem demir ve hem olmayan demir adı verilen iki ana formu bulunur. Hem demir daha çok karaciğer, böbrek gibi sakatatlarda, kırmızı et, tavuk, balık eti gibi hayvansal gıdalarda bulunan demirdir. İnsan vücudunda hem demir hem olmayan demire kıyasla daha kolay emilir. Hem olmayan demir ise genellikle fasulye, mercimek, brokoli, kuru üzüm, fındık, kuru erik, kuru kayısı, çekirdek, kuru fasulye ve bezelye gibi koyu yeşil yapraklı sebzelerde bulunur.

Demir Kaynağı Olarak Besinler

Demir minerali insan vücudunda üretilmediğinden besinler yoluyla vücudun günlük demir ihtiyacının giderilmesi önemlidir. Demir kaynağı olan bazı besinler şunlardır:

Kabuklu deniz ürünleri: Kabuklu deniz ürünleri demir bakımından zengin olmakla birlikte civa gibi ağır metalleri de bünyesinde barındırma potansiyeline sahip bu besinleri tüketirken dikkatli olmak önemlidir.
Sakatatlar: Karaciğer gibi sakatatlar demir içeriği yüksek besinlerdir. Örneğin, 100 gram karaciğerin içerisinde 6,5 mg demir bulunur. Bu da günlük demir ihtiyacının yaklaşık %36’sına tekabül eder.
Ispanak: Bitkisel demir kaynakları denildiğinde ilk akla gelen sebzelerden bir tanesi ıspanaktır. 100 gram ıspanak günlük demir ihtiyacının yaklaşık %15’ini (2,7 mg) karşılamaya yetecek kadar demir içerir. Bitkilerde bulunan demirin emilimin hayvansal ürünlerde bulunan demire göre daha az olduğu bilinmektedir. Ancak ıspanak bu konuda değerli sebzelerden bir tanesidir. Ispanağın bileşiğinde demir emilimini arttırdığı bilinen C vitamini de bulunur.
Kırmızı et: Bazı araştırmalar düzenli olarak kırmızı et, balık, tavuk eti gibi besinler tüketenlerde demir eksikliği görülme riskinin daha az olduğunu göstermektedir. Yaklaşık 100 gram kırmızı ette 2,7 mg demir bulunur. Aynı zamanda kırmızı et protein, çinko, selenyum ve B kompleks vitaminleri gibi diğer besin ögeleri bakımından da zengindir.
Baklagiller: Mercimek, nohut ve fasulye gibi baklagiller özellikle vegan ve vejeteryanlar için iyi birer demir kaynağıdır. Örneğin 198 gram yeşil mercimeğin içerisinde 6,6 mg demir bulunur.

Sayılanlara ek olarak bitter çikolata, kabak çekirdeği gibi besinlerin de demir içeriği yüksektir. Bununla birlikte besinler demir eksikliği tedavisinde her zaman etkili olmayabilir. Bu nedenle demir eksikliğinden şüphelenilen durumlarda uzman bir doktora danışılması önemlidir.